Tonalpohualli inelhuayo


Manel oc ahmo ticmatih iquin ihuan canin in tonalpohualli oyocoyaloc auh ahmono tle ipampa in tlapohualli 260 ocuililoc, onca nepapan tlamantli in techittitiah quenin tihuelitih titlananquilizque inin:

a) Tonatiuh iquizaliz itzonyopan in tlacotlaticpancalcayotl 15° mictlampa (in oncate in hueyaltepeme Izapa, "Paso de la Amada" ihuan Copan), ye ipampa onca 260 tonaltin intlan inic ce (13 agosto axcantica) ihuan inic ome (30 abril axcantica) tonatiuhquizaliztli ompa itzonyopan.

b) Tonatiuh icualocayo, ca yei tonatiuh icualocayome ipo ome tonalpohualtin.

c) Tonaltin intlan hueycitlalin iquizaliz tlanecican ihuan hueycitlalin iquizaliz yohualican (263 tonaltin).

d) Chichiltic nehnemicitlalli: Iol ilhuicapan ipo 3 tonalpohualtin (780 tonaltin).

e) Tlacame inyocoyalizccahuiuh (9 metztli).

f) Ahmo zan ce, tel nepapan inique tlamantin.


IZAPA / "PASO DE LA AMADA" YUHQUIN TLACHIAYOCAN

Cahuipan in tlamatinime opeuhque quitlachiazque tonatiuh iol ilhuicapan auh no opeuhque quipohuazque in tonaltin, oquichiuhque inin in ompa yehuatzitzin onoque. In yuh yeh huehca, ahmo ahuel ic oncatca ahmo zan quexquich tonalpohualtin, cecen iniquein tonalpohualtin oyocoyaloque in ompa in tlachianique onoque.

Ticmatih Izapapan ihuan no ipan "Paso de la Amada" yeh huehca toltecayotl catca, cahuipan in "Periodo Clásico" ipehualiz (in tlachco ipan "Paso de la Amada" oc cenca huehue in ahmo mochtin occequintin tlachcome Anahuacpan; ochichualoc cahuipan 1400 - 1250 xihuime achto C.). Inin toltecayotl omomalinaco cahuipan in mayah ayamo omotecacoh inon tlalpan, in mixe-zoque oc ompa onenque (ma xocontlachican in "Historia Antigua de México", Linda Manzanilla, Vol. I, p. 447-453, INAH, 2000 ). Totechmonequi tiquilnamiquizque ic olmecah inic ce inhueyaltepeuhpan, La Venta, onenque tlacame mixe-zoque azo inhuan uinic-tlahtoque, ce mayatlahtolli ("Historia Antigua de México", Linda Manzanilla, Vol. I, p. 67 - 72, INAH, 2000 ).  Anca, tihuelitih tiquihtozque, in toltecayotl ipan "Paso de la Amada", achto La Venta, toltecayotl "achto-olmeca" catca.

Ca neminime "Paso de la Amada" huey toltecayotl oquipiayah, ahmo ahuel ic yehuantin no cicitlaltin inol oquitlachiayah auh ce tonalpohualli oquiyocoxque. Tonatiuhquizaliztli ipan "Paso de la Amada" itzonyo (15° mictlampa) huel tlachialoni ca; cecen xihuitl ome tonatiuhquizaliztli ompa itzonyopan catca. Axcantica ipan 30 abril ihuan 13 agosto. Quihtoznequi 105 ihuan 260 tonaltica.

Yeh omoteneuh tlacpac, ahmo ahuel ic inon huehuecahuipan oncatcah occequintin pohualtin ipampa in tonaltin. Yeceh, in oyuh omonexti ic tonalpohualli (ihuan 260 itonaltin) onepaniuh ica hueycitlalin iol, inin tonalpohualli omotlalic mochtin Anahuacpan.

Ca in pohualli ica 260 tonaltin ohuelitic quixtlalizque ihuan teittitizque hueycitlalin iol, niman inin inelhuayo catca in ipampa occequintin tlahtocayome oquicuicque inin tonalpohualli. Niman, inin pohualli omochiuh cemanahuactonalpohualli, manel inin pohualli ochihualoc ipan 15° mictlampa. Tonalpohualli inepaniuhyo ica hueycitlalin iol, ce huey tlamantli catca.


NEPANIUHYOTL  ICA  HUEYCITLALIN IOL

Tihuelitih tiquixtlalizque nepaniuhyotl in tonalpohualli ica in hueycitlalin iol in yuhquin motenehua tlatzintlan:

Ce tonalli tonalpohualpan zan nepaniuh ica in ipo tonalli xiuhtonalpohualpan niman ic oquizque 52 xihuime. In yuh, tonalli 4 mazatl in pohui 7 junio 2005, ahmo quizaz occepa ipan 7 junio in ixquich xihuitl 2057. Inin 52 xihuime omoteneuh nexiuhilpiliztli. Niman oc 52 xihuime (quihtoznequi niman 104 xihuime), in tonalli tonalpohualpan no nepaniuh ica hueycitlalin ilhuicapan.

Quihtoznequi: In tonalli 7 junio 2005 tonalli 4 mazatl catca ihuan hueycitlalin ceccan ilhuicapan catca. 7 junio 2057 occepa tonalli mazatl yez. 7 junio 2109 (104 xihuime niman in 07.06.2005) occepa tonalli 4 mazatl yez auh noyuhqui in hueycitlalcan ilhuicapan ipo in can tonalpan 7 junio 2005 yez.

Iniquein 104 xihuime omoteneuh huehuetiliztli auh ce huey xiuhmopilli Anahuacpan catca.

Ma tiquilnamican: Ipal in cicitlalinmachiliztli ticmatih ic 8 tlaticpacxihuime pohui 5 hueycitlalxihuime (quihtoznequi, 104 tonatiuhxihuime pohui 65 hueycitlalxihuime). 8 x 13 = 104. Niman, ipan 104 xihuime nepaniuhyotl ca inhuan tonalli tonalpohualpan, tonalli xiuhpohualpan ihuan hueycitlalcan ilhuicapan.


XIHUITL IPEHUALIZ CAHUIPAN IN TONALPOHUALLI OYOCOYALOC

Achto ic inin tlacuilolli tlamiz, ce tetlaniliztli:

¿ Iquin opeuh in xihuitl cahuipan in tonalpohualli oyocoyaloc ?

Yeh otictlalique, in tonalpohualli itech omonec yocoyaloz ceccan ipan 15° mictlampa (azo ipan "Paso de la Amada"); ahmo ahuel ic in xihuitl opeuh inic ome tonatiuh iquizalizpan ompa (axcantica 13 agosto, 2 agosto xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz, 15° mictlampa iquin tonatiuh yauh ihuicpa huitztlampa). Anca tihuelitih tictlalizque ic inon huehuecahuipan in xihuitl opeuh iquin tonatiuh oquiz itzonyopan 15° mictlampa auh ohuia in ihuicpa huitztlampa (13 agosto axcantica, 2 agosto xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz).

Niman: ¿ Catlein tonalpan opeuh in tonalpohualli inon cahuipan ?

Ma tiquilnamican: Yeh otictlalique xexelolizpan "Xochicalco itonalpohualcupaliz", in huehuetonalpohualli oittitiloc opeuh 24 febrero clecolian-pohualli axcantica (13 febrero xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz, tonatiuhquizaliztli itzonyopan 09°39' huitztlampa) auh xihuitl opeuh tonalpan in oquiz 52 tonaltin achto in xiuhtonalli (in yuh, tonalli 1 cipactli ipampa in xihuitl 1 acatl). Ma occepa tiquittacan in xihuitl 1 acatl in huehuetonalpohualpan opeuh tonalpan 1 cipactli = 24 febrero clecolian-pohualli axcantica (13 febrero xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz, tonatiuhquizaliztli itzonyopan 09°39' huitztlampa). Inin xihuipan, 13 agosto clecolian-pohualli axcantica (2 agosto xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz, tonatiuhquizaliztli 15° mictlampa) opouh tonalli 1 itzcuintli (170 tonaltin niman in tonalli 1 cipactli). Ca ticamtih huehuetonalpohualpan in xiuhtonalli oquiz 52 tonaltin niman in xihuitl ipehualiz, monextia ic, 52 tonaltin niman in tonalli 1 itzcuintli oquiz tonalli 1 ehecatl in itech omonec xiuhtonalli yez.

Ica inin ticacicamatih, in pohualiztli in catca cahuipan tonalpohualli oyocoyaloc, oquipiaya xiuhmachiome ehecatl, mazatl, malinalli ihuan ollin (ahmo acatl, tecpatl, calli, tochtli). In yuh, xihuitl 1 ehecatl opeuh tonalpan 1 itzcuintli, xihuitl 1 mazatl opeuh tonalpan y cuauhtli, xihuitl 1 malinalli opeuh tonalpan 1 xochitl ihuan zatlatzonco xihuitl 1 ollin opeuh tonalpan 1 coatl.

Tictenehuah inin pohualiztli "Achtotonalpohualli"; inin ahmo ca in huehuetonalpohualli in omoteneuh xexelolizpan "Xochicalco itonalpohualcuepaliz". Nican tetech monequi quihtoz in netecpantlaliliztli ehecatl-mazatl-malinalli-ollin ca caltepanpan zapoteca ihuan nozo Teotihuacapan, ompa machiotl cuetzpalixtololotli monextia, ahmo ehecatl (ma xocontlachican "El calendario mexica y la cronografía", Rafael Tena, INAH, 1987, pag. 83).

Cahuipan azo ipan in "Periodo Clásico", cuepaliztli ochihualoc netecpantlalilizpa ehecatl-mazatl-malinalli-ollin in ihuicpa acatl-tecpatl-calli-tochtli. Inin cuepaliztli ahmo omochiuh nohuian ye ipampa in netecpantlaliliztli ehecatl-mazatl-malinalli-ollin mieccan oc pialo cahuipan niman in caxtiltecah inhuallaliz (ma xocontlachican in "Amame Azoyú I ihuan II").

Ica inin tihuelitih tictlalizque: Huehuetonalpohualli ihuan yancuictonalpohualli impehualiz tetech monequi tonalpan 24 febrero yez (clecolian-pohualli axcantica).

Ipampa cuepaliztli netecpantlalilizpa ehecatl-mazatl-malinalli-ollin ihuicpa acatl-tecpatl-calli-tochtli auh in ipampa xiuhtonalli oc oquiz 52 tonaltin niman ic xihuitl opeuh, xiuhpehualiztli itech monequi cuepaloz 170 tonaltin; anca, intla in achtotonalpohualli opeuh 13 agosto clecolian -pohualli axcantica (2 agosto xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz, tonatiuhquizaliztli itzonyopan 15° mictlampa), niman xihuitl itech monequi pehuaz tonalpan 24 febrero clecolian-pohualli axcantica (13 febrero xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz, tonatiuhquizaliztli itzonyopan 09°39' huitztlampa).

Zatlatzonco tihuelitih tiquihtozque inin: Ica in cuepaliztli achtotonalpohualpa ihuicpa huehuetonalpohualli, in inic ome tonatiuhquizaliztli itzonyopan 15° mictlampa (30 abril clecolian-pohualli axcantica, 19 abril xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz) oquiz 65 tonaltin in yeh yuh in 24 febrero clecolian-pohualpan axcantica (13 febrero xulian pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz). Yeh otictlacque tlacpac ic xihuitl 1 acatl opeuh tonalpan 1 cipactli huehuetonalpohualpan. In tonalli 1 cipactli oquiz 65 tonaltin achto in tonalli 13 coatl (xihuitl 13 ollin achtotonalpohualpan opeuh tonalpan 13 coatl, quihtoznequi 13 agosto ihuan 30 abril clecolian-pohualpan axcantica). Intlan in 24 febrero ihuan 30 abril onca 65 tonaltin, quihtoznequi, cenahuipa tonalpohualli (4 x 65 = 260). Ma tiquilnamican ic huehuetilizpan (104 xihuitl) oncatca 65 hueycitlalxihuime. Inin ipan noyuhqui monextia in tlapohualli 65. Azo inin no nelhuayotl ipampa in netecpantlalilizcuepaliztli catca.

Tetlaniliztli in tlatzacuia:

¿ Tle ipampa in cuepaliztli achtotonalpohualpa ihuicpa huehuetonalpohualli ochihualoc ?

Inin tetlaniliztli ohui ca. Zan tihuelitih titomatihyecoyazque ipampa inin.

Azo tepecho inin ca, ipal in huehuetonalpohualpehualiztli in xiuhtonalli oquiz cahuipan in quiyahuitl oacic. Yeh otictlalicque in xiuhtonalli oquiz huehuetonalpohualpan ipan 15 abril clecolian-pohualli axcantica (4 abril xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz). Inin tonalli quiza ihcuac in quiyahuitl yeh itech monequi huallaz. Mixtecapan in tonalli 3 mayo (ilhuitl in Santa Cruz) huey tonalli ihuan huey ilhuitl ca. Inin ilhuitl inelhuayo, quiyahuitl inhuallaliz ca. ¿ Azo ipampa inin, texamapan Yuta Tnoho ("Vindobonensis anverso", p. 47, 45) teotonalli ca in xihuitl ixiuhtonal ? Quihtoznequi, ce tonalli yuhquin 7 acatl xihuipan 7 acatl huey tlamantli ca, yehica in tonalli oquiz cahuipan quiyahuitl inhuallaliz.

Ohui ca in tihuelitih tiquihtozque intla inin nelli ca anozo ahmo.

Ica in omoteneuh tlacpac tihuelitih tictlalizque:

a) In tlapohualli 260 (tonalpohualli itlapohual), itech omonec yocoyaloz tlachiayocapan ipan 15° mictlampa. Azo altepepan ixmacho axcantica yuhquin "Paso de la Amada".

b) Inin pohualiztli ica itlapohual 260 omochiuh nohuianpohualiztli in ihcuac omonexti inepaniuhyo ica in hueycitlalin iol ilhuicapan.

c) Achtopa, in tonalpohualli opeuh inic ome iquizalizpan in tonatiuh ipan 15° mictlampa (13 agosto clecolian.pohualli axcantica, 2 agosto xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz), auh in netecpantlaliliztli catca: ehecatl-mazatl-malinalli-ollin.


NAMIQUILONI / TZACUALLI  ACATITLAN (TLALNEPANTLA, EDO DE MEX.)

In tzacualtin ahmo zan teocaltin catcah (teotl itlatlauhtiloyan, iilhuizoloyan), iniquein noyuhqui huel tlachiayocan catcah impal in tlamatinime ohueliticque quitlachiazque cicitlaltin inol ilhuicapan. In ipampa, tzacualtin itlachihualiz tlauhcopa in ihuicpa cihuatlampa ochihualoc; in yuh, tlamatinime ohueliticque quitlachiazque in tonatiuh icalaquiyampa (ma xocontlachican "Historia Antigua de México", Linda Manzanilla, Vol. IV, p. 273-306, INAH, 2001 ).