Nican inin chanamapan mottaz in quenin tihuelitih tiquixmatizque in tonalpohualli (tonaltin
impohual in oyocoyaloc Anahuacpan).

Inelhuayo inin tlacaquiztililiztli, iamox in temachticatzin Rafael Tena itoca "El calendario mexica y la cronografía", INAH, 1987. Auh noyuhqui itlacuilol Carmen Aguilera itic "Estudios de Cultura Náhuatl", XV, itoca "Xolpan y Tonalco" cenca anenhuetzi.

In temachticatzin Rafael Tena quixtlalia ic xihuitl opeuh ipan matlactli omei febrero (xulian-pohualli) ihcuac in caxtiltecah oacicoh Anahuac.

Auh oc yehuatzin quixtlalia, in xihuitl acatl opeuh tonalpan ocelotl, xihuitl tecpatl opeuh tonalpan quiyahuitl, xihuitl calli opeuh tonalpan cuetzpallin ihuan xihuitl tochtli opeuh tonalpan atl. Itlapohual inique tonaltin oc achi catca (ce cetiliztli) in ahmo itlapohual xihuitl . Quihtoznequi, xihuitl macuilli acatl opeuh tonalpan nahui ocelotl nozo xihuitl matlactli omei tecpatl opeuh tonalpan matlactli omome quiyahuitl. Temachticatzin Rafael Tena noyuhqui quixtlalia, in mexicah inxiuhpohual oc achi ce tonalli oquipiaya
cecen nanahui xihuipan. In xihuitl in oc achi ce tonalli quipiaya, xihuitl tecpatl catca. Xihuitl tecpatl ahmo quipiaya macuilli tonalli nemontemi, tel chicuace.

Onca ce tetlaniliztli: ¿Quenin tihuelitih ticchihuazque netlapohualcuepaliztli axcan totonalpan ? Achtopa totechmonequi ticcuepazque in xulian-pohualli ihuicpa clecolian-pohualli (ipan xihuitl 1582, 10 tonalli
ocotonaloc: ihcuac in 4 octubre 1582 otlan, opeuh in tonalli 15 octubre). In yuh, xihuitl itechmonequi pehuaz azo ipan 23 febrero (+/- ce tonalli). Yeceh yeh oquiz miec xihuitl niman ic catca xihuitl 1521 (in xihuitl ipan tehuantin ticpiah tlatzaccan tlanonotzaliztli ipampa ce tonalli tonalpohualcopa ihuan no tenitlanpohualcopa). Xihuitl 1700, 1800 ihuan 1900 ipan clecolian-pohualli quipiayah 365 tonalli; ahmo 366 tonalli yuhquin ipan in xulian-pohualli. Cenca ohui ca ic ticmatizque in quenin Anahuacneminique intechmonequi quicuepazque intonalpohual ic ahmo yez tlatacolli ipampa in oc ce tonalli nemontemi cecen nanahui xihuitl. Ahmo tihuelitih ticmatizque ayohuitica. Yeceh, tehuantin ahmo totechmonequi ticmatizque in quenin in tlacuepaliztli itechmonequi chihualoz. Intla ce tlamatini in Huehueanahuac huallauhni nican, yehuatzin quitetlalilizquia in tonalpohualli yuhquin oyocoyaloc achtopa; quihtoz nequi, inin tlamatini quitlachtizquia ollin in cicitlaltin. Ticmatih axcan ipan 22 diciembre in tonatiuh aci huitztlampa ihuan mocuep occepa mictlampa (21 diciembre xihuitl chicuacenemonteminipan). Carmen Aguilera oquixtlali itlacuilolpan itoca "Xolpan y Tonalco", in Panquetzaliztilhuitl oquiz ome tonalpan achto tonatiuh aciz huitztlampa ihuan mocuepaz mictlampa (tonalli ome Atemoztli). Niman, axcan 22 diciembre ome Atemoztli ca; quihtoznequi, axcan xiuhpohualli pehua ipan 24 febrero. Inin tonalli ahmo huehca in itech in 23 febrero in omoteneuh tlacpac ihcuac oticchiuhque in tlacuepaliztli xulian-pohualli ihuicpa clecolian-pohualli. Niman in tonalli 24 febrero, tonalli ocelotl ipan xihuitl acatl, tonalli quiyahuitl ipan xihuitl tecpatl, tonalli cuetzpallin ipan xihuitl calli ihuan tonalli atl ipan xihuitl tochtli (itlapohual inique tonaltin oc achi, ce cetiliztli, in ahmo itlapohual in xihuitl, quenin omoteneuh tlacpac).

Achto ic tlamiz inin tlatzintiliztli tictlaliah: Ye ipampa in tonalpohualli pehua in quenin omoteneuh tlacpac, monextia in xiuhtonalli (tonalli in xihuitl itoca), tonalli 14 mayo (13 mayo ipan xihuitl chicuacenemontemini). Inin tonalpan tonatiuh quiza ipan itzonyo Xochicalco-Totolhuacan. Xexeloliztipan itoca "Xochicalco itonalpohualcuepaliz " mottaz ic neyolehualoni in cuepaliztli inin tonatiuhquizaliztli catca. Quihtoznequi, in xiuhtonalli, tonalli catca ihcuac tonatiuh oquiz ipan itzonyo Xochicalco-Totolhuacan. In toltecah oquixmatque inin yancuic tonalpohualli, niman noyuhqui in mexicah ihuan nepapan Tlahtocayome ipan Anahuacnepantla. Yeceh ipan occequintin tlalcapan Anahuacpan (yuhquin ipan in Mixteca) zan oixmachoc in inic ce tonalpohualli .

Axcan tamechyolehuah anquimpohuazque xexeloliztin intoca "Tonalli" ihuan "Xihuitl". Ompa mottaz in quenin tihuelitih ticchihuazque tlapohualcuepaliztli tonalpohualli ihuicpa tenitlanpohualli ihuan noyuhqui tenitlanpohualli ihuicpa tonalpohualli; ahmo totechmonequi ticpiazque tlapohualcuepalizamame.

Xexelolizpan itoca "Xochicalco itonalpohualcuepaliz " nextilo inin tenyo tonalpohualcuepaliztli ixiptlatilo teocalpan quetzalcocoah.

Zatlatzonco ipan xexeloliztli itoca "Tonalpohualli inelhuayo" cuilotoc quenin ihuan campa in tonalpohualli, ica imatlactliomeipohual tonaltin, neltililoni oyocoyaloc, auh noyuhqui mottaz catlein tonalpan tonalpohualli opeuh.

¡ Ma pacqui pohualiztli !

tonalpohualli@bluewin.ch

NAMIQUILONI / HUEY CUAUHXICALLI NAOLLINTONATIUH. CEMPOHUALLI MACHIOME IN TONALPOHUALLI QUIYOCOYAH CE COZCATL TLACUICUILIZTITIC.

Migraciones chichimecas (colección privada). Artista: Dunio Piccolin (http://digilander.libero.it/dunio/).