Nican tiquixtlaliah in tenyo tlapohualcuepaliztli in ixiptlatilo ipan Teocalli Quetzalcocoah Xochicalco-Totolhuacapan.

Teocalli iopoch tihuelitih tiquittazque in motenehua tlatzintlan:



In xiuhuitl 9 calli quilpia mecatica in tonalli 9 ozomatli ihuan quicahualtia in ipan xihuitl 6 acatl; nozo ce tlapohualli (malacatontli in pohui "1"), maxitia intech nahui malcatontin in itlacotonyo in tlapohualli "9" (iaxca in xihuitl "9 calli"). In tlapohualli "9" ixiptlatilo ica ce huitzoctontli (= 5) ihuan nahui malacatontin, cecen malacatontli pohui "1" (5 + 4 = 9). Auh in xihuitl 6 acatl itlapohual "6" ixiptlatilo ica ce huitzoctontli ihuan ce malacatontli (5 + 1 = 6).

                Xihuitl 9 calli  / Ce "1"  /   Tonalli                     11 ozomatli   /  Xihuitl 6 acatl

            (9 calli + "1" = 10 calli) quicahualtia                mecatica tonalli 11 ozomatli in ipan                   xihuitl 6 acatl

¿ Tle quihtoa inin ixiptlatlacuilolli in tlacazo quipia ce huey titlaniztli ?

Ce tonalpohualcuepaliztli ca. Cuepaliztli huehuetonalpohualcopa ihuicpa yancuic tonalpohualli. Inic ce tlacotonyo in ixiptlatlacuilolli quihtoznequi: In xihuitl 9 calli huehuetonalpohualpan, mochihua xihuitl 10 calli yancuic tonalpohualpan (in ipampa in xihuitl 9 calli quicui ce malacatontli in pohui "1", anca in tlapohualli "9" mochihua "10"), auh inin cuepaliztli ochihualoc tonalpan 11 ozomatli.

¿ Quenin tihuelitih ticneltilizque inin ?

In ipampa tihuelitih titlananquilizque, totechmonequi tiquilnamiquizque in otictlalicque inin chanamatl ipehualizpan.

Xihuitl 10 calli yancuic tonalpohualli ixiuh ca; anca tihuelitih tictlapohualcuepazque in tonalli in ihuic clecolian-pohualpan (in clecolian-pohualli ayamo oyocoyaloc inon cahuipan, yeceh yehuatl anenhuetzi ca ic ticmatih canin oquiz tonatiuh tonalpan in ticnequi, ca axcantica oncate cicitlalamame in imitic otlacuiloc tonatiuh icalaquiyampa ipampa cecen tonalpan, yuhquin in "Euroefemérides 1900 - 2005, Dr. Metz, Zürich, 1981". Intla aquin quipiani cicitlalamame xulian-pohualpan, yehuatzin huelitizquia quicuiz iniqueon amame. Yeceh itechmonequi quimatiz ic onca tlatlacolli cecen xihuitl xulian-pohualpan in quenin in otictlalicque inin chanamatl ipehualizpan. Tonalpohualli ipehualiz cahuipan 1519-1521 d. C. 13 febrero catca. Ic Xochicalco-Totolhuacan itonalpohualcuepaliz omochiuh ipan inic chicuei xihuilpilli tocauipan (s. VIII d. C.), quihtoznequi ontzontli xihuitl achtopa, onca chicuace tonaltin tlatlacolli. Yehica oc achi cualli yez ic ticanazque in clecolian-pohualli intlanel ahmo oncatca inon cahuipan. Tlacazo zan totechmonequi ticmatizque canin quiza in tonatiuh cecentonalpan, yeceh titomatih oc achi cualli yez intla ticcuizque in clecolian-pohualli manel yehuatl ayamo oyocoyalocca. Oc achi cualli yez intla tiquihtoazque "10 abril clecolian-pohualpan" in ahmo "07°55' mictlampa" manel ce tlamantli huel ipo in oc ce tlamatli.

Ipal in ic otlacuiloc inin chanamatl ipehualizpan, tihuelitih tictlalizque ic yancuic tonalpohualli ixiuhpan 10 calli, tonalli 11 ozomatli pohui 2 mayo clecolian-pohualpan (21 abril xulian-pohualpan, quihtoznequi tonatiuh iquizayampa 15°13' mictlampa).

Auh ¿ Quenin catca in huehuetonalpohualli ?

In ixiptlatlacuiltontli "6 acatl" tlananquilia.

Ca tonalli 11 ozomatli cahualtilo in xihuitl 6 acatl ihuan maxitia itech xihuitl 10 calli, niman in tonalli xihuipan 6 acatl in opouh 11 ozomatli huehuetonalpohualpan, mochihuaz tonalli 11 ozomatli xihuipan 10 calli yancuic tonalpohualpan.

Intla in tonalli in opouh 11 ozomatli xihuipan 6 acatl, huehuetonalpohualpan, mochihuaz 11 ozomatli xihuipan 10 calli, yancuic tonalpohualpan, niman inin quihtoznequi tonalli 11 ozomatli xihuipan 6 acatl huehuetonalpohualpan opouh 2 mayo clecolian-pohualpan (21 abril xulian pohualpan cahuipan caxtiltecah inhuallaliz, tonatiuh iquizayampa 15°13' mictlampa).

In yuh:

11 ozomatli = 2 mayo clecolian-pohualpan (xihuipan 6 acatl huehuetoanlpohualpan)

11 ozomatli = 2 mayo clecolian-pohualpan (xihuipan 10 calli yancuic toanlpohualpan)

Axcan ma tocontlachican in ixiptlatlacuiloltontli 9 calli:

Yeh omoteneuh tlacpac ic xihuitl 9 calli in opma oixiptlatiloc, oc huehuetonalpohualli ixiuh catca auh tonalpohualcuepaliztica omochiuh xihuitl 10 calli yancuic tonalpohualpan**.

Ca xihuitl 9 calli huehuetonalpohualli ixiuh catca ihuan in tonalli 11 ozomatli xihuipan 6 acatl (no huehuetonalpohualli ixiuh) opouh 2 mayo clecolian-pohualpan, niman ¿ Catlein tonalli opouh 11 ozomatli xihuipan 9 calli huehuetonalpohualpan ?

In tenanquililiztli ahmo ohui: Yehica in tonalli 11 ozomatli xihuipan 6 acatl opouh 2 mayo clecolian-pohualpan, niman xiuhtonalli (tonalli in xihuitl itoca) huehuetonalpohualpan opouh 15 abril clecolian-pohualpan; quihtoznequi, xihuipan 9 calli in tonalli 9 calli opouh 15 abril clecolian-pohualpan, anca tonalli 11 ozomatli xihuipan 9 calli huehuetonalpohualpan opouh 12 mayo clecolian-pohualpan.

Axcantica, 12 mayo ahmo huehca ca in ihuic in tonalli ic tonatiuh quiza ipan Xochicalco-Totolhuacan itzonyo (14 mayo). Xochicalco-Totolhuacan itlacotlaticpancalcayo = 18°48' mictlampa. Onca inin tepitzin tlatlacolli (ome tonaltin) ye ipampa inin tonalpohualcuepaliztli ochihualoc oc yuh 1000 xihuime.

Anca axcan yeh huel nelli ic inin tonalpohualcuepaliztli icahuipan, xihuime 9 calli, tonatiuh oquizaya itzonyopan Xochicalco-Totolhuacan tonalli 11 ozomatli (huehuetonalpohualli).

Ica inin, huel monextia tle quihtoznequi in tonalpohualcuepaliztli in ochihualoc hueyaltepepan Xochicalco-Totolhuacan:

Cahuipan achto Xochicalco-Totolhuacan, ce tonalpohualli Anahuacpan catca in ipan xiuhtonalli opouh 15 abril (clecolian-pohualli axcantica). In xochicalcah oquicuicque inin huehuetonalpohualli, yeceh, niman in, yehuantin oquinecque inhueyaltepeuh mochihuaz oc achi ihueli auh cuepaliztli oquichiuhque in ipampa tonalpohualli ihuan tonatiuh iol ipan Xochicalco-Totolhuacan iilhuicauh.

Ica inin totechmonequi tacicamatizque in ixiptlatlacuilolli quetzalcocoahteocalpan:

"In xihuitl 9 calli, in tonatiuh oquiz tonalli 11 ozomatli ipan Xochicalco-Totolhuacan itzonyo, mochihua xihuitl 10 calli (yancuic tonalpohualli). Auh xihuipan 10 calli (yancuic tonalpohualli), tonalli 11 ozomatli quiza ic yehuatl oquizaya huehuetonalpohualpan ixiuh 6 acatl".

In yuh, ipal yancuic tonalpohualli, xiuhtonalli ca ic in tonatiuh quiza Xochicalco-Totolhuacan itzonyo.

Ahmo ahuel ic in omoteneuh tlacpac inelhuayo inin tenyo tlapohualcuepaliztli ca auh in ipampa oixiptlatiloc quetzalcocoahteocalpan.

Inin tonalpohualcuepaliztli no hueliti quixtlalizque tle ipampa in mexicah ihuan in mixtecah nepapan tonalpohualtin oquipiayah.

Wigberto Jiménez Moreno quihtoaya in mexicah inxiuhhuan impo in mixtecah inxiuhhuan, tel ica occequintin tlapohualtin (-1). In yuh, "2 acatl" mexicah inxiuh, opouh "1 acatl" mixtecah inxiuh.

Inelhuayo inin, ixtlalilo ipal Xochicalco-Totlhuacan itonalpohualcuepaliz.

In toltecah (niman in mexicah) oquicuicque inin yancuic tonalpohualli; yeceh in mixtecah oc quipiayah in huehuetonalpohualli in ocatca Anahuacpan achto Xochicalco-Totlhuacan.

Oc ce tetlaniliztli: Ca xiuhtonalli huehuetonalpohualpan opouh 15 abril (clecolian-pohualli axcantica), niman ¿ Catlein tonalpan opeuh in huehuetonalpohualli ?

Ma tiquilnamican ic clecolian-pohualli pehua 24 febrero (tonalpan 13 febrero xulian-pohualli cahuipan caxtiltecah inhuallaliz, tonatiuh iquizayampa 09°39' huitztlampa), yuhquin omoteneuh inin chanamatl ipehualizpan.

Ipan xihuitl 1 acatl (huehuetonalpohualli) tonalli 1 acatl opouh 15 abril (clecolian-pohualli axcantica), niman tonalli 24 febrero (clecolian-pohualli axcantica) opouh 3 calli. Yeh ticmatih oncatca ce tepitzin tlatlacolli (ome tonaltin) in ipampa miec xihuime yeh oquizqe. Auh noyuhqui oncatca ome tonaltin tlatlacolli ipampa intonatiuh iquizaliz Xochicalco-Totolhuacapan itzonyo. Yehica inon cahuipan huehuetonalpohualli ipehualiz opouh 22 febrero clecolian-pohualli axcantica, quihtoznequi 1 cipactli (ipampa xihuitl 1 acatl).

Niman, xihuitl 1 acatl huehuetonalpohualpan opeuh tonalpan 1 cipactli. Anca xihuitl 1 tecpatl opeuh tonalpan 1 miquiztli, xihuitl 1 calli opeuh tonalpan 1 ozomatli ihuan xihuitl 1 tochtli opeuh tonalpan 1 cozcacuauhtli. Noyuhqui xihuitl 5 acatl opeuh tonalpan 5 cipactli, xihuitl 13 tochtli opeuh tonalpan 13 cozcacuauhtli, etc.

Ahmo ahuel ic tonalpohualli nepaniuhyotl catca intlan in machiome ihuan in cemanahuanauhcampa: xihuime acatl (tlauhcopa) opeuhque tonalpan cipactli (tlauhcopa); xihuime tecpatl (mictlampa) opeuhque tonalpan miquiztli (mictlampa), etc.

In oca achi: Xihuitonalli oquiz, huehuetoanlpohualpan, 52 tonaltin niman ic xihuitl opeuhca. In yuh, xihuipan 1 acatl, tonalli 1 acatl oquiz 52 tonaltin niman in tonalli 1 cipactli. Inin cahuicalcayotl intlan xihuitl ipehualiz ihuan in xiuhtonalli (52 tonaltin) quineltilia huehuetonalpohualli inepaniuhyo ica tonatiuh iol, ye ipampa no 52 xihuime oncatcah xiuhmolpilipan (4 x 13 = 52).

Xochicalco-Totolhuacapan huey cuepaliztli omochiuh: Ompa, tonatiuh iquizaliz ipan itzonyo inin hueyaltepetl huel oilhuichihualoc; in ipampa in xochicalcah cuepaliztli oquichiuhque in ipal huel omonexti inin hueyaltepetl itoltecayohuelitiliz.

Anca tictlalizque:

a) Xochicalco-Totolhuacan itlatoque, ce tonalpohualcuepaliztli oquichiuhque in ic xiuhtonalli tonalpan oquiz in tonatiuh iquizaliz inin hueyaltepetzonyo catca.

b) Inin tonalpohualcuepaliztli quineltilia itequiuh Rafael Tena iamoxpan "El calendario mexica y la cronografía".

c) Mexicah itonalpohual, cahuipan caxtiltecah inhuallaliz, ipo in xochicalcah inyancuictonalpohual.

d) Mixtecah intonalpohual ahmo in xochicalcah inyancuictonalpohual catca, tel intonalpohual ipo in huehuetonalpohualli in achto Xochicalco-Totolhuacan Anahuacpan catca.

e) Huehuetonalpohualpan in xihuime opeuhque ipan tonaltin in quipiayah itlapohual ihuan nozo icemanahuayampa: Tonalli cipactli ipampa xihuitl acatl (tlauhcopa), tonalli miquiztli ipampa xihuitl tecpatl (mictlampa), tonalli ozomatli ipampa xihuitl calli (cihuatlampa) ihuan tonalli cozcacuahuhtli ipampa xihuitl tochtli (huitztlampa). Auh in xiuhtonalli oquiz 52 tonaltin niman in xihuitl ipehualiz.

* Nican ticcuiloah in ometocaitl "Xochicalco-Totolhuacan" ye ipampa in Cihuatemachticatzin Silvia Garza Tarazona oquinexti tle quihtoznequi in ixiptlatlacuilolli inin hueyaltepetl: "In canin totome analoh", yehica nahuatlahtolcopa tihuelitih tiquihtozque: "Totolhuacalco" anozo "Totolhuacan".

** Xexelolizpan 49 in "Amatl Yuta Tnoho" ("Vindobonensis", anverso) oixiptlatiloc in xihuitl 10 calli yuhquin xihuipan in 9 Ehecat Quetzalcoatl omotlacatilitzino. Auh ticmatih Xochicalco-Totolhuacan hueyaltepetl catca in ipan Quetzalcoatl huel otlatlauhtililoc, in yuhquin icelteotl (xocontlachican in amoxtli "Quetzalcoatl", Román Piña Chan, FCE 1977, p. 30). Niman titomatih, manel in mixtecah ahmo oquicuicque Xochicalco-Totolhuacan iyancuictonalpohual, yehuatzitzin oquitlalicque in xihuitl 10 calli yuhquin Quetzalcoatl itlacatilizxiuh. Quihtoznequi, in tonalpohualcuepaliztli in ixiptlatilo Quetzalcocoahteocalpan huey tlamantli catca auh nozo omochiuh ixiptlatl in Quetzalcoatl itlacatiliz.